Transpozycja analogiczna

Analogia w ogólności jest metodą transpozycji, która polega na określaniu (a więc na umożliwianiu poznania) przedmiotu nieznanego lub niedostatecznie znanego za pomocą atrybutu przysługującego jakiemuś innemu przedmiotowi lepiej znanemu ze względu na stosunek zachodzący pomiędzy tymi dwoma przedmiotami. A zatem stwierdzenie, iż ktoś ma ostry język, sprawia, że dowiadujemy się o sposobie jego mówienia za pomocą atrybutu („ostry”), który odnosi się przede wszystkim do ostrza. Od razu staje się jasne, że w transpozycji tej pojęcie „ostry” uległo przekształceniu, mianowicie język nie odznacza się taką ostrością jak nóż. Jak więc atrybut, którego znaczenie nie jest już to samo, może sprawiać, że dowiadujemy się czegoś o nowym przedmiocie? Dzieje się tak dlatego, że zachodzi podobieństwo pomiędzy stosunkiem atrybutu ujmowanego w jego pierwotnym (i oczywistym) znaczeniu do pierwszego przedmiotu oraz stosunkiem do drugiego przedmiotu tego, co oznaczamy tym samym słowem w drugim znaczeniu; to, co jest dla stalowego ostrza w dziedzinie materialnej cechą ostrości, co może spowodować zranienie bliźniego, jest tym samym w dziedzinie duchowej dla języka.

W tym pierwszym przypadku analogia ma postać metafory, to znaczy jest sposobem wyobrażenia jakiegoś przedmiotu duchowego za pomocą obrazu odnoszącego się do przedmiotu poznawalnego zmysłowo; to, co oznacza słowo „ostry”, nie jest swoistą cechą słowa, tak iż nie można by było wcale zrozumieć, co ma wyrażać określenie „ostry język”, gdyby się nie wiedziało skądinąd, co to jest słowo złe i twarde. Analogia w znaczeniu filozoficznym i w zasadniczym znaczeniu teologicznym sięga znacznie dalej; może ona ukierunkowywać myśl ku rzeczywistości wyższej i ukrytej oraz umożliwiać nam poznanie tego, co jest dla niej swoiste, za pomocą jakiejś idei i jakiegoś pojęcia uzyskanego dzięki rzeczywistości niższej i znajdującej się bliżej. Weźmy na przykład ideę dobra. Jest rzeczą niewątpliwą, że została ona początkowo utworzona w związku z przyjemnością zmysłową; dobre jest to, co z natury wywołuje uczucie przyjemne. Mówi się zatem, że gruszka jest dobra i każdy rozumie, co to ma oznaczać. To jednak jeszcze nie wszystko; to, co jest użyteczne, również jest dobre, nawet jeżeli nie jest przyjemne, na przykład lekarstwo lub narzędzie, które spełnia należycie swoją funkcję. Słowem, w pierwszym przybliżeniu dobro przedstawia się jako właściwość czegoś, z czego użytkownik jest zadowolony. Rozwijając dalej tę myśl zauważymy, iż rzecz nie zmienia się, by być przyjemną lub nieprzyjemną, użyteczną lub szkodliwą, zresztą ta sama rzecz może być przyjemna dla jednej osoby, a przykra dla kogoś innego, jak padający śnieg, który niepokoi tego, kto cierpi na migrenę, a cieszy narciarza, i to nieraz w jednej i tej samej osobie; może być użyteczna lub szkodliwa, jak deszcz, którego rolnik pragnie dla jednej uprawy, a obawia się dla innej. Pojęcie dobra nie jest już więc związane z przyjemnością lub użytecznością dla człowieka; można by również użyć określenia „dobry” w odniesieniu do burzy, która pozrywała wiele dachów, chcąc powiedzieć, że w swoim rodzaju dana rzecz jest w pełni taka, jaka być powinna. Przechodząc z kolei do dziedziny wartości ludzkich zauważymy, że człowiek może być w bardzo różny sposób dobry; dobry malarz lub dobry student nie musi być koniecznie człowiekiem dobrym; dobry człowiek może być równocześnie złym graczem lub złym płatnikiem; taka na przykład forma aktywności jak sport jest dobra, lecz tylko w pewnych okolicznościach, które zmieniają się w zależności od przypadku, itd. A więc to krótkie słowo „dobry” oznacza rzeczy niesłychanie różne.

A jednak posługujemy się nim z całą świadomością. Bez względu na różnorodność zastosowania słowo to zachowuje znaczenie dostatecznie ustalone, ażeby rozumieć za każdym razem, co ono wyraża. Ogólnie biorąc oznacza ono zawsze, iż rzeczywistość określana jako dobra jest w pełni taka, jaka być powinna. Ponieważ jednak dziedziny rzeczywistości różnią się ogromnie między sobą, samo pojęcie doskonałości może być różnie rozumiane. Umieszczenie pojęcia na odpowiedniej za każdym razem płaszczyźnie, na którą je przenosi sąd, przypisując je nowemu przedmiotowi, i nadanie mu znaczenia, które mu na tej płaszczyźnie przysługuje, wymaga pewnej elastyczności myśli.

Charakterystyczną cechą analogii jest to, że pojęcie zmienia się zależnie od przedmiotu, któremu jest przypisywane. Zmienia się ono w taki jednak sposób, że myśl może podążać poprzez wszystkie jego odmiany za tą samą wartością umysłowo-poznawalną, wielokształtną i jedną zarazem. W każdym sądzie, który przypisuje to pojęcie nowemu przedmiotowi, jest ono inne, a jednak to samo; inność jest dostatecznie tożsama, by je rozpoznać, chociaż poznaje się je jedynie w połączeniu z przedmiotem poznania.